tarafından Yenisey Yazıtları, Yenisey nehri civarında çoğunluğu, bu nehrin güneyinde, Tuva bölgesindeki Kem nehrinin kolları civarında bulunan anıtlardır. Yenisey Anıtları, Orhun Yazıtlarından daha eskidir. Bu yazıtlar da İsveçli Strahlenberg tarafından 18. yüzyıl başlarında bulunmuştur. Yazıtların çoğu mezar taşlarıdır. Yazıların uslubu sadedir ve yazıtın dikildiği şahısları samimi bir dilde anlatmaktadır. Kırgızlar'a ait olduğu sanılmaktadır. Göktürk harfleriyle yazılmıştır.
M.S.700'lü yıllarda yazılan Göktürk Yazıtları'ndan 250-300 yıl daha eski oldukları hesaplanan bu Yazıtlar, Yenisey Irmağı yöresinde bulundukları için sözkonusu adı almıştır. Aslında sayıları daha da çok olan böylesi yazıtlar, Tanganu dağlarından kaynaklanarak ****** gölüne dökülen Orhun ırmağından Tuna nehrine, Türk Yakutistan'dan Gobi çölüne dek çok geniş bir bölgeye yayılarak oralardaki Türk kültür ve uygarlığının tapularını oluşturmaktadırlar.
Gömüt taşlarına, yazılıkayalara ve türlü gereçlere yazılan 70 parçadan oluşmaktadır. Yazıtların hemen hepsi de kağan, han, bey, tigin, başbuğ, elçi ve savaşçı gibi toplumun üst katmanlarında yer alan soylu erkekler içindir. Böylesi orunlarda bulunamayan kadınlar içinse herhangi bir yazıt dikilmemiştir.
Yazıtlar, biçim yönünden şiirsel, anlatı yönünden kısa, içerik yönünden tekdüzedirler. Yazıt sahibi, önce yaşam öyküsünü anlatır, arkasından sevdiklerini sayar ve de dünyaya doymadığını döne döne vurgular.
Anlatımda abartı, öğünme ve fizikötesi öğeler pek bulunmaz. Yaklaşım yansız, dil arı, ifadeler içten ve inandırıcıdır. Ne Kök Türk Yazıtları'ndaki gibi "Öd tenğri yaşar; kişi oglı kop ölügli törümiş" (Sonsuzluğu Zaman-Tanrı yaşar; insanoğlu hep ölümlü türemiş) türünden inançsal yaklaşımlara yer verilir ve ne de İslâm'dan sonraki gömüt taşlarında gözlenen hüvelbaki (Kalımlı olan Tanrı'dır) gibi yazgıcı eğilimlere sığınılır.
Metinlerde, tarih yoktur; ama onların en az 1500 yaşlarında oldukları iddia edilmektedir.
Bulunması
Poltava, Ukrayna'daki Vorskla Irmağı'nın batı yakasında bir kenttir. XIII. yüzyılda Tatar Türkleri'ne geçen kent, XVII. yüzyıldan beri de bir Kazak alayının merkezidir. O zaman Avrupası'nın büyüklerinden olan İsveç, 1708'in kış aylarında Rusya'yı ele geçirme eylemine girişir. Kış boyu başarısızlığa uğramasına ve de ordusunun top ve barut sıkıntısı çekmesine karşın, savaşı inatla sürdüren İsveç Kralı XII. Karl, 1709'un Mayıs ayında Poltava'yı kuşatır. Çar I. Büyük Petro (Deli Petro) ve General Aleksandr Daniloviç Menşikov'un komutasındaki 40.000 kişilik Rus ordusu ile Kral XII. Karl komutasındaki 17.000 kişilik İsveç ordusu, Poltava kıyılarında karşı karşıya gelir ve de İsveç güçleri kesin bir yenilgiye uğrar. Kral XII. Karl, yanındaki 1.500 kişiyle birlikte Osmanlı'ya sığınır. Geri kalanlarsa ya Ruslar tarafından öldürülür ya da tutsak edilir. Tutsak edilenler, Sibirya'ya sürülmüştür. Onların arasında Tabbert Philipp Johan adlı bir de yüzbaşı vardır. Sürgün yeri sınırlanmayan Yüzbaşı Tabbert, 1709'dan 1722'ye değin Sibirya'da yaşayan Vogul'lar, Ostyak'lar, Samoyed'ler, Yakut'lar, Türk Tatarlar ve Moğollar arasında dolaşır ve onlar hakkında Batı ülkelerinin henüz bilmedikleri bilgiler toplar.
Bu arada, oraları daha iyi tanıma gereği duyan Çar I. Petro da 1720'lerde Daniel Gottlieb Messerchmidt'i Sibirya'ya gönderir. 4 Mayıs 1721'de Tomsk'tan yola çıkan Messerchmidt, Uybat'a dökülen Bey Irmağı çevresindeki küçük bir tepenin üstünde, Uybat III adıyla tanınacak olan yazıtı bulur. Türk sözcüğünü de içeren bu önemli yazıt, Sibirya'da gerçekleştirilen ilk belge olarak kabul edilir.
Messerchmidt, ilerleyip Abakan'a geldiğinde, Poltava Savaşı'nın tutsağı olan İsveçli yüzbaşı Tabbert Philipp Johan'la karşılaşır. Tabbert, Sibirya konusunda kendisinden daha bilgilidir ve Messerchmidt bunu bilmektedir. Zaten sözkonusu yazıtları da bilim evrenine daha sonra soyluluk unvanı olarak aldığı Strahlenberg adı ile anılacak olan Tabbert tanıtacaktır.
Tabbert Philipp Johan ile Daniel Gottlieb Messerchmidt, tam bir bilim aşkıyla yıkanan yürekleri Poltava ve benzeri tortulardan arınık olarak Yenisey koyağını baştan başa tararlar ve paha biçilmez belgelere ulaşırlar. Sözkonusu süre içinde Poltava savaşı da bitmiş olur ve imzalanan Nystad antlaşması sonunda İsveçli Yüzbaşı ülkesine döner.
Doğa bilimcisi Daniel Gottlieb Messerchmidt'in gezisi daha uzun sürer ama sonunda o da Petersburg'a kavuşur ve Yenisey çevresinden topladığı belgeleri Petersburg Bilim ve Sanat Akademisi'ne verir. Bu belgeler, 1729'da Akademi tarafından yayımlanır.
Tabbert Philipp Johan Strahlenberg ise topladığı belgelere dayanarak "Avrupa ve Asya'nın Kuzey ve Doğu Bölgesi" adlı bir yapıt yazar ve onu 1730 yılında bilime kazandırır. Bölgedeki dilleri 6 sınıfa ayıran Strahlenberg, Türk dilini de bu sınıflamanın 2. öbeğini koyar; henüz okunmamış olan Kök Türk Anıtları'nda kitabında bahseder.
Yazıtların sahipleri bilmecesi
Kırgızlara ait olduğu bir sadece bir iddiadır. Gerçi, bu Türk boyunun dahi Yenisey yöresinde yaşamışlığı bilinir. Özellikle Çin kaynakları, Yenisey Irmağı'nın yukarı kesimlerinde yer alan Bey Kem ve Ulu Kem ırmaklarından Tañnu dağlarına değin uzanan alanda Kırgızların yaşadıklarını doğrular. Yazıtların arasında Kırgız yetkilileriyle ilgili olanlar da vardır. Ama yine de eldeki bilgiler ve belgeler, sözkonusu Yazıtlar'ın Kırgız Türkleri'nin yapıtı olduğunu doğrulamamaktadır.
Yazıtlar'ın, Batı Türkleri öbeğinde yer alan Kök Türk ve Uygur Türkleri'ne ilişkin olduğu daha doğru bir ihtimaldir. Onların, Batı Türkleri yöresinden Kuzey Türkleri yöresine nasıl geldiklerini ise, Bahattin Ögel şöyle açıklamaktadır:
Orta Asya'daki Batı Türkleri'nin Tanrı dağlarının kuzey etekleri ile Altay dağlarının güney batısı arasında oturduklarını söylemiştik. Bu bölgelerden kuzeye doğru çıkılınca, artık kuzey Türkleri'ne düşgeliniyordu. Kuzey Türkleri içinde de en güçlü olanlarsa Kırgız Türkleri idiler. Kırgız Türkleri'nin yaşadığı bölgeler demir, çelik, altın cevherleri ve kürk tecimi bakımından çok önemli idi. Altay dağlarındaki bölge ise Batı Türkleri ile Kuzey Türkleri arasında kalıyordu. Fakat bu konuda ekinç tarihi bakımından çok önemli sonuçlara varıyoruz. Altay dağları Kuzey Türkleri'ne yakın bir bölgeydi. Fakat nasılsa ekinci bakımından Kırgız ekinine değil; Batı Türkleri'nin buluntularına yakın idiler. Yani Altay dağlarının kuzeyindeki ekinçler bile Kırgızların değil; Batı Göktürk Devletinin ekinç çevresi içinde incelenmesi gerekiyordu. Bu da bize gösteriyor ki Batı Göktürk Devleti'ni kuran ve yücelten halkların bir ucu da Altay dağları içinde yayılıyordu. Bu bölgenin altın cevherlerine yakın olması bakımından gömütlerde bulunan yapıtlar da öbürlerine göre daha varsıldır. Öyle anlaşılıyor ki Göktürk çağında en varsıl tiginler bu bölgelerde yaşıyorlar ve soylulukları dolayısıyla varlık ve gönenç de bunlara akıyordu.
Yazıtlar ve metinler
Uyug-tarlık yazıtı
İl Doğan Tutuk'tur adım. Yüce yurduma Başbuğ, Altı birleşik buduna Bey idim. Henüz 60 yaşında iken Ayırdı beni İl'imden, Ayırdı beni Ece'mden, Ayırdı beni oğullarımdan, Ölüm!...
Uyug-turan yazıtı (önyüz)
Üçin Külüg Tirig'tir adım. Altınlı okluğumu belime bağladım, Yüce ülkeme bolluklar sağladım. Söyleye Kuy'da Ece'm, Söyleye yaylada oğlum, Söyleye yoldaşlarım, Budunum, Bütün halkım: Ben, İl'ime doymadım, Yurduma doymadım, Sizlere doymadım!... Ve öldüm; Ayrıldım. Sevdiklerime doymadım...
Barlık yazıtı
Öz Yigen Alp Turan'dır adım. Altı Oğuz budunundan, On üç yaşında ayrıldım. Er'lik adına, Daha yeni kavuşmuştum ki Öldüm! Beyliğimden oldum, Sizlerden oldum...
Barlık yazıtı/II
Köni Tirig'tir adım. Üç yaşında Babasız kaldım. Ağabeyim, Külüğ Tutuk Baktı beni. Ve de, Ölüm alıverdi bedenimi. Ayrı düştüm Ece'mden.
Ayrı düştüm Ablamdan.
Barlık yazıtı/III
Ben, Bayna Şangun'un oğlu, Külüğ Çur'um. Bunsuz geçti çocukluğum. Bilmezdim kaygı, acıya değer. Arkadan gelirmiş o meğer. Doymadıydım Gökte güneşe, Yerde İl'ime Doymadıydım. Ayrıldım Kuy'daki Ece'mden, Ayrıldım Koyak'taki oğlumdan. Doymadan!
Begre yazıtı (önyüz/a)
Tör Apa'dır adım. Üç oğlumdan, On beşlik kardeşimden, Ağabeyimden, Ve dahi Ece'mden, Acılar içinde ayrıldım. Sorup öğrenemedim, Söyleyip dinleyemedim, Tutup önleyemedim. Güneş'e ululandım, Ay'a ululandım. Anlayamadım, Algılayamadım, Bilemedim, Sizlerden ayrıldım.
Begre yazıtı (arkayüz/c)
Orunumdan, Sözümden, Suyumdan, Özümden, Sizlerden Ayrıldım. Dostlarımdan, Halkımdan, Budunumdan Ayrıldım. Bengi Taş diktim, Yanlışlıklar yaptım, Ululandım. Önbilicilikte davulumdan, İyi huylu eşimden, Sizlerden Ayrıldım. Hiç birine, Hiç birinize, Doymadım; Doyamadım!
Begre yazıtı (sağyan/d)
On beş yaşında Çin Hanı'na vardım. Erlik erdemim için On altın, Ve gümüş aldım: Onları, İl için harcadım. Böylece, Güç kazandım. Yaşamımda, Hiç pars öldürmedim. Lâkin, Yedi kurt öldürdüm.
Minusinsk yazıtı
Katlan halkım, Katlan! Orunum sizler için. Kutsal yerim sizler için. Öz İl'im sizler için. Han'ım için, Ay için, Güneş için! Yüz yiğit kandaşım, Bin kahraman erim, Halkım, Budunum, Katlanın!
Minusinsk müzesindeki yazıt (2. yüz)
Yetmiş yaşına erdim, Yetmiş er öldürdüm. Ayrıldım Uyar Eşimden. Sizlerden Ayrıldım. Doymadım, Doyamadım.
Minusunsk yazıt (3. yüz)
Yakın kandaşlarım Beni aldılar, İpek kumaşlara sardılar. Öylece götürdüler, Toprağa koydular. Ey benim gencecik eşim, Bin sekiz Ayaklı davarım, Can ciğer dostlarım. Ben sizlere doymadım! Doyamadım.
Altunköl yazıtı (önalt I/a)
Yiğitlik tözü ile Kahraman kardeşleriz. Yaşama doymadık biz, Erdeme doymadık!... Er adımız Umay Bey. Attan öte yarp idik, Öküz yıkar alp idik! Heeey yavru kurt, Kaçma heeeyyy! Heeey koca pars, Gitme heeeyyy!
Altunköl yazıtı (önalt I/b)
Dört küçük kardeşim vardı. Ölüm, Bizi ayırdı. Küçük kardeş, Büyük kardeş; Her ikisi de uyar kişi idiler: Er için, Erdem için, Bana, Bu Yazıt'ı, Onlar dikiverdiler. Lâkin, Ne umar? Yüreğim parça parça, İçim yanar: Oğul, Yabana vardı; Töreden uzak kaldı. Ey erk, Genç geyiği türet, Altun turnayı üret!
Çakul yazıtı
Ben, Alp Urungu Tutuk. Ece'mden, İki oğlumdan, Öz kızımdan, Ve dahi Sizlerden Ayrıldım. Henüz Kırk yaşındaydım. Küçük kardeşimden, Büyük kardeşimden, Eşimden, Arkadaşlarımdan Ayrıldım. Yüce yurduma doymadım. Bey'ime doymadım. Kimselere doymadım.
Çakul yazıtı V
Ben, Tüz Bay Küç Pars Külüğ'm. Uyar kadınımı düşündüm: Yararsız, Boşuna! Söyle büyük kardeşime, Ablama söyle. Uyar Bey'imden, Uyar dostlarımdan, Ayrıldım.
Çakul yazıtı VIII
Ben, Külüğ Apa. Helal olsun dört oğluma: Bu bengitaşı, Onlar dikiverdiler başıma.
Çakul yazıtı X
Ugraç derler bana. Ne Ece'me Doydum, Ne kızıma; Ne Bey'ime, Ne dostuma. Ayrılıverdim dünyadan, Daha 43 yaşında.
Açura yazıtları (sol yan/b)
Bunsuzdu Kara saçlarım. Bunsuzdu Kirpiklerim. Dağlarda, Sayısızdı damgalı yılkılarım. Savaş ordumun gücü, Yedi bin oğlan idi. Henüz yaşım on yedi. Ölüm, Pek erken geldi.
Uybat yazıtı III (sol yan/b)
Ben, Tarkan Şangun'um, Çur yurdunu alanım. Kök Tenğri buyurdu, Er erdemim için Öldüm. Halkıma, Budunuma, Üç oğluma Doymadım. Geri kalan, Altı bilge Bey oğluna Doymadım. Yontu için, Türk] Kağanı Balbal'ı için, İl arasında, Dokuz yiğidi izleyen, Er oğlu altı Bey'ime Doymadım.
Tuba yazıtı
Ezgene'dir adım. Türgiş İli'nde, Beğ idim Yirmi altı yaşında, Öldüm...
Taşeba yazıtı
İyi ülke; Erdem'dir adın. Dağın altın, Taşın altın.
Kemçik, cirgak yazıtı
Er erdemim, Babam! Yetmiş yaşında öldüm. Teyzemden, Annemden, Karımdan, Hizmetçilerimden Ayrıldım. Agı'mdaki Altmış ata bindim. Ediz boyunu, Kabay boyunu Aldım, Agıma kattım. Silahlarımı, Yılkılarımı, Atlarımı Sizlere bıraktım.
Kara-yüs yazıtı/b
Ben, Alpagu. Anıt kaya, Anıt kaya. Bay Apam, Böyle işite, Böyle duya.
Kemçik kayabaşı yazıtı
Benim adım, Udur Çiğsi'dir. Başlıca olup bitenlerse, Şöyledir: Siz, Ey ülkenin altı birleşiği, Sınır başbuğu İnançu, Anlı şanlı Çiğsi Bey, Bütün insanlar! İyi kalmak isterseniz, Biliniz: Ben, Baba yurdu Kara sınıra yerleştim. Ve dahi, Oraya yazıt diktim. Bunu, Kırgız Hanı'nın yazdığını Duyunuz, Unutmayınız.
Elegeş yazıtı
Dört ayaklı yılkım, Sekiz ayaklı mallarım vardı. Varsıldım, Bunsuzdum, Kaygusuzdum. Çaldı kapımı ölüm, Kandaşımdan ayrıldım, Okluğumdan ayrıldım, Atımdan ayrıldım, Halkımdan ayrıldım. Ve deee, Boğuldum kederlere. Lâkin, Benim varlığım, Feda olsun sizlere. Ey aç kalan halkım! Yalınayak halkım! Dinleyin, Katılın, Birleşin! Koruyun töreyi, Ayrılmayın! Ben, Urungu Körüğ Tok'um; Bilge Terkin'e Kağan'ım, Bey'im! Kürt İl Han'ı, Alp Urungu. Altunlu okluğum belimde, Henüz 39 yaşında. Ne umar! Kağan'ıma doymadım, İl'ime doymadım, Sizlere doymadım. Öldüm. Kök Tenğri'de güneşten, Oğlum'dan, Ece'mden, Sizlerden ayrıldım.
Elegest( körtle han) yazıtı
Ey yuvamdaki Ece'lerim; Ne yazık! Ey oğullarım, Ne acı! Sizlerden ayrıldım. Yüz er kandaşım, Ki hepsi de ugan kişiydiler; Ve dahi yüz adam, Tam elli öküz ile, Bengitaş getirdiler; Başucuma dikiverdiler. Masmavi Gök'ten ayrıldım, Güneş'ten ayrıldım; Ne acı! Ne yazık! Dünya'dan ayrıldım. Ey Hân'ım, Ey halkım, Sizlere doymadım. Ne acı! Ne yazık! Sizlerden ayrıldım. Ben; Körtle Han Alp Urungu! Sekiz dokuzdu ki yaşım, Altınlı okluğumu belime bağladım. Erdemli olduğu için Bey babam, Urungu Külüg Tok Bögü Terken'e baş oldum, İktidara eriştim. Ey halkım; Çalışın! Ülkeyi, Yasaları, Orduyu, Koruyun, Kollayın; Elden çıkarmayın! Ben dahi halkım için savaştım. Düşman kırdım. Erlik erdemim için, Çeblig'te, Tam sekiz kişinin üstesinden geldim! Ölümüm, Pars Yılı'nda oldu; Ayrıldım. Halkım için, Çekip gideyim. Ve artık, Yapayalnız kalayım. Mademki dert erişmiş bana, Ölümüm değmiş cana, Kalayım tek başıma! Yaşamda, Dört ayaklı hayvanlarım, Ve dahi sekiz ayaklı malım mülküm çoktu. Gam, Keder, Hiçbir kaygım yoktu. Kandaşlarımdan ayrıldım. Yakınlarımdan ayrıldım. Ne acı! Ne yazık! Halkımdan ayrıldım!
Kaynak :Vikipedi
» Tufan Altas 23 Full Albüm...
» Prime Сasual Dating - Real Women
» Ayse Tunali 18 Full albüm
» Türk Sanat Müzigi Klasikleri - Bizim Sarkilarimiz - 4 Box 12 Albüm
» Nurcan Opel 32 Full Albüm...
» Jet-Li - Cehennem Silahi 4-Lethal.Weapon4.- 1998 DVDRip.TR.Dublaj
» Behiye Aksoy 46 Full Album...
» Güler Isik 25 Full albüm....
» Zeki Müren - 68 Full albüm - Bölüm 1...
» Abdülkadir Şehitoğlu - 9 Full albüm - Enstrümantal
» Cengiz Ozkan 8 Full Album - Kalan Muzik Arsivi
» Asik Sefai 8 Full albüm...
» Gülcihan Koç 22 Full albüm...
» Trt Türk Yediveren müzik serisi 32 Bölüm -Tsm - Türkü , Özgün , Arabes
» Supreme Сasual Dating - Authentic Damsels
» Müzeyyen Senar - 84 Full albüm...
» Supreme Сasual Dating - Real Women
» Havin - Mazide Biraktim 2012 - Türkü & THM
» Nida Ates - Ömür Bahçesi - Kalan Muzik Arsivi-2003